Ik ben een Mahayana Boeddhist in de Gelugpa traditie van het Tibetaans Boeddhisme. Deze traditie heeft nogal wat eigenschappen die mijn wetenschappelijk getrainde denken doen steigeren. Jammer genoeg zijn een aantal van die dilemma’s in het hart van de traditie te vinden. Het hoort erbij, voor mij: mijn scepsis navigeren is deel van een hedendaags Boeddhist te zijn.
Toch ben ik niet zo sceptisch als de Bachelor’s. Ik geloof wel in wedergeboorte. Ik geloof (met wat aarzelingen) in de mogelijkheid een Boeddha te worden.
Dat zijn precies de twee zaken die je nodig hebt om op Bodhicitta (*) te kunnen mediteren op een manier die in de buurt komt van wat de traditie bedoelt.
Laat ik dus beginnen met de basis. Bodhicitta is De Verlichtingsgeest. Het is de diep gevoelde intentie of keuze een Boeddha te worden om alle bewuste wezens uit Samsara te verlossen. Hier hoort het ontwikkelen van vriendelijkheid voor alle wezens, inclusief je baas, en het inzicht dat niemand naar Nirvana gehaast kan worden. Geduld is dus ook een essentieel aspect van het verhaal.
Het gaat er in deze traditie dus om dat je gemotiveerd wordt om Boeddha te worden, niet slechts een Bodhisattva. Een Boeddha is tenslotte meer in staat mensen te helpen, met zijn alwetendheid bijvoorbeeld. Een Bodhisattva is een wezen die aan het trainen is Boeddha te worden.
Tja, en dan komt mijn scepsis boven. Alwetend? Almachtig – zelfs binnen de grenzen van wat karma toe staat – geloof ik dat allemaal?
Gelukkig hoeft dat niet. Hoe menselijker ik me de Boeddha voor stel, hoe lager ik mijn lat leg.
De Mahayana Gautama Boeddha is een wonderbaarlijk wezen. Hij wordt gezien, niet als een mens die worstelde om zijn weg te vinden, ziekte onder ogen zag, ouderdom en dood en zijn veilige huis verliet om Nirvana te vinden. Nee – Gautama Boeddha was een Boeddha voor hij in de baby incarneerde die Gautama Boeddha zou worden. De taak die hij zichzelf in dat leven stelde was het leven van een Boeddha te leven, de dharma te belichamen.
Dat kan ik in de toekomst misschien geloven, maar op dit moment is het makkelijker geloven in een menselijker Boeddha. Hij was een religieus visionair, een getalenteerde mediteerder en leefde geconcentreerd op de taak die hij zichzelf gesteld had. Daarbij liet hij alle wereldlijke prioriteiten los. In de nacht van zijn verlichting had hij visioenen van Mara en Brahma die hem het zelfvertrouwen gaven om zichzelf ‘wakker’ te noemen. Na weken door mediteren besloot hij, op goddelijke aandrang, dat hij zou proberen wat hij geleerd had te onderwijzen. En dat deed hij dan ook, en daarvoor ben ik dankbaar.
Stap a: me een Boeddha voorstellen waar ik in kan geloven
De volgende stap volgt hier logisch uit. Zelfs deze Boeddha is meer dan ik in dit leven zijn kan. Ik heb te veel persoonlijke beperkingen, gehechtheden en weerstanden die mijn liefde en compassie begrenzen. Ik ben soms gefrustreerd en boos, ik droom het onmogelijke… Kortom: ik ben een gewoon mens, hoewel ik gemerkt heb dat meditatie helpt.
Stap b is de geruststelling dat het allemaal niet in dit leven hoeft. Er zijn traditioneel tenslotte 3 aeonen nodig om Boeddha te worden.
Stap b: geloof in wedergeboorte en de noodzaak van stapels reïncarnaties om dit doel te bereiken.
Voor sceptici is dit natuurlijk weer een hindernis. Omdat ik als jonge twintiger (een half leven geleden) visioenen van vorige levens heb gehad, is het voor mij niet zo’n groot punt. Als je dit leest heb je misschien ervaring met reïncarnatietherapie en geloof je op die basis in vorige levens.
Voor velen is geloof in wedergeboorte echter een moeilijke pil om te slikken. Sterker: ook ik moet me aan deze factor herinneren.
Het Maitreya Instituut heeft om die reden de meditatie op de ‘continuïteit van bewustzijn’ een belangrijke rol gegeven in hun ‘Ontdek het Boeddhisme’ module. Het is naar ik aanneem een traditionele meditatie, maar naar mijn idee bijzonder belangrijk voor Westerlingen die proberen een traditie te begrijpen waar ze niet in zijn opgegroeid.
Stap c: Meditatie op de continuïteit van bewustzijn
Richt je aandacht op je bewustzijn – op een gedachte of op je bewustzijn zelf – wat ook maar werkt. Volg de draad van je bewustzijn terug naar gisteren, vorige week, vorige maand, vorig jaar, tien jaar geleden, je jeugd: ga zover terug als je in dit leven kunt gaan.
Realiseer je dat er een continuïteit is, hoewel je bewustzijn nu anders is dan je bewustzijn als kind. Elk moment van bewustzijn wordt door een volgend moment van bewustzijn opgevolgd in een logische opeenvolging.
Realiseer je vervolgens dat voor elk moment van bewustzijn dat je je kunt herinneren er altijd een eerder moment was. Waar komt dat moment vandaan? Kun je een eerste punt aanwijzen?
Je kunt dat eerste punt in je ervaring niet vinden.
Probeer je bewustzijn te volgen tot voor je geboorte. Als dat niet lukt, bedenk dat bewustzijn en lichaam twee verschillende dingen zijn. Hoe kan het een het resultaat zijn van het ander?
Conclusie (ja, de conclusie ligt van te voren vast, al is het prima als je tot een andere conclusie komt): mijn bewustzijn is zonder begin, dus moet ik ontelbare levens gehad hebben voor deze incarnatie.
Nu we een Boeddha hebben vastgesteld waarin we kunnen geloven en de mogelijkheid open ligt om nog vele levens te leven, kunnen we aan de traditionele Bodhicitta meditaties beginnen. Hier geef ik de stappen van de zevenvoudige oorzaak en gevolg meditatie in mijn eigen woorden.
Stap 0: Mediteren op gelijkmoedigheid
Richt je aandacht op je gevoelens van gehechtheid aan een vriend, aversie voor iemand die je kent en je onverschilligheid voor een vreemde. Denk er aan dat ze alle drie mensen zijn, ze willen alle drie geluk en je vijand gedraagt zich zo vanuit zijn of haar eigen verstoorde emoties.
Stap 1: Alle wezens als moeder zien
Door bouwend op het resultaat van de continuïteit van bewustzijn meditatie (stap C) realiseren we ons dat we niet alleen zelf ontelbare malen geleefd hebben, maar dat dit voor alle wezens geldt. We hebben ze allemaal dus waarschijnlijk ontelbare malen ontmoet. Sterker nog: we hebben waarschijnlijk alle soorten relatie met elk van hen gehad: vriendschap, vijandschap, vreemden voor elkaar zijn en familie – ook moeder-kind.
Stap 2: De vriendelijkheid van de moeder in gedachten brengen
Als kind waren we afhankelijk van onze moeder. Ze had allerlei soorten ongemak toen ze ons rond droeg in haar buik en later bij het voeden, verschonen etc. Wij waren toen hulpeloos.
Als je geen goede relatie hebt met je moeder, denk dan toch even aan alle dingen die ze WEL voor je gedaan heeft. Probeer je voor nu niet af te laten leiden door wat er mis ging. Als het moeilijk wordt, herinner je dan de vriendelijkheid van mensen die je als kind wel gesteund hebben, bijv. pleegouders, docenten, broers en zusters. Bedenk hoe afhankelijk we zijn, in ons dagelijks leven, van de diensten van vreemden. Roep dankbaarheid aan hen allen op.
Stap 3: Wensen iets terug te doen
In het Engels wordt gezegd ‘repay their kindness’. Vertaal je dat letterlijk in het Nederlands dan klinkt het als handel en dat is niet de bedoeling.
Waar het om gaat is dat als je bedenkt hoeveel al die mensen voor je gedaan hebben dat niet alleen dankbaarheid op roept, maar ook de wens hen te steunen. Al die mensen hebben ons niet alleen in dit leven geholpen, maar in ontelbare levens. Desondanks zijn ze, net als wij, gevangen in Samsara. Ze lijden aan ziekte, ouderdom en dood en allerlei andere vormen van lijden.
Bedenk: Ik wou dat ik iets terug kon doen.
Stap 4: Onmetelijke liefde
Liefde wordt in het Boeddhisme gedefinieerd als de wens dat wezens (of een enkel wezen) geluk mogen ervaren en de oorzaak van geluk. Mediteer dus op de wens dat je vrienden gelukkig mogen zijn. Als dat lukt, breidt het uit naar vreemden, zoals de dames die je in de supermarkt helpen. Als je dat voor elkaar hebt (en dat hoeft niet bij de eerste poging het geval te zijn), breid het uit naar vijanden en mensen aan wie je je ergert. Maak de wens zo diep als je kunt en neem de verantwoordelijkheid op je om hen te helpen gelukkig te worden. ‘Ik ga helpen hen gelukkig te maken’.
Stap 5: Onmetelijke compassie
Compassie of mededogen wordt in het Boeddhisme gedefinieerd als de wens voor wezens (of een enkel wezen) om vrij te zijn van lijden en de oorzaak van lijden. Mediteer dus weer op de wens dat je vrienden geen lijden ervaren. Maak de wens zo diep doorvoeld mogelijk en neem de verantwoordelijkheid hen te helpen vrij te zijn van lijden en de oorzaak van lijden. Breidt de wens uit naar vreemden en vijanden als dat lukt.
Stap 6: Het bijzondere besluit
Dit is het punt waarop je besluit: ja, ik wil dat alle wezens gelukkig worden en vrij zijn van lijden. Ik wil alles doen wat in mijn vermogen ligt om hen te helpen dat doel te bereiken.
Stap 7: Bodhicitta / De Verlichtingsgeest
Je realiseert je dat de enige manier waarop je alle wezens kunt helpen is om zelf een Boeddha te worden. Je besluit de training op je te nemen een Bodhisattva te worden zodat je Boeddha kunt worden en alle wezens werkelijk kunt helpen.
–
Met dank aan Kaye Minor en haar lessen over de Middelange Lam Rim van Lama Tsong Khapa, in het bijzonder de ‘zeven punten instructie van oorzaak en gevolg’ die ik hierboven heb samen gevat. Voor de Nederlandse terminologie heb ik de Lam Rim: Boeddha’s weg naar de verlichting van Geshe Konchog Lhundup gebruikt.
(*) In het Maitreya Instituut wordt Bodhicitta doorgaans vertaald met ‘Verlichtingsgeest’. Hoewel dit een letterlijke vertaling van het Sanskrit is, vind ik de term verwarrend. Bij de term ‘Bodhicitta’ denk je gelijk aan ‘Bodhisattva’. Bij Verlichtingsgeest denk je eerder aan leegte en Boeddha. Hoewel beide associaties kloppen is het in deze meditatie, en in de meeste meditatie’s die mensen zoals jij en ik doen, toch vooral van belang om te onthouden dat we pogen Bodhisattva te worden, voor het welzijn van alle wezens.
(#) De op dit blog gebruikte afbeelding van Boeddha op een lotus heb ik getekend aan de hand van voorbeelden van Andy Weber, Gega Lama en Lies Gronheid. Van die laatste krijg ik les in het boetseren van Boeddhas en hiertoe wordt ook elke keer een tekening van een Boeddha gemaakt.